Hoe beeldende therapie (kunstzinnige) bij een Burnout steun kan bieden.

In mijn praktijk behandel ik mensen die in een burnout terecht zijn gekomen. Ter voorbereiding van de opendag ging ik in gedachten de cliënten langs die ik heb behandeld met deze klachten en zo ben ik tot een aantal overeenkomsten gekomen in klachten, fenomenen en belangrijk: in de mogelijkheden van de beeldende therapie. In dit artikel vertel ik u van mijn bevindingen rondom het onderwerp burnout.

Symptomen
Veel voorkomende symptomen bij een burnout bestaan uit: – snel prikkelbaar zijn
– bij kleine belasting veel stress en paniek ervaren
– grote vermoeidheid, je opgebrand en uitgeblust voelen
– verminderd contact met het lichaam
– concentratieproblemen

Oorzaken
Afbraak
In een gezonde situatie geven mensen overdag energie uit aan denken, voelen (emoties) en handelen (dingen aanpakken). Dat zijn de activiteiten van de ziel. ’s Avonds voelen de meeste mensen zich moe, minder geconcentreerd en de behoefte ontstaat even niks te presteren, maar tot ontspanning over te gaan. Het lichaam geeft dan signalen af dat de energie opraakt voor die dag, wat te merken kan zijn aan: gapen, zuchten, lome ledematen enz. Als mens weet je onbewust dat het tijd wordt om je activiteiten af te ronden en over te stappen op rustiger activiteiten.

Opbouw
’s Nachts bouw je de verbruikte energie weer op gedurende de slaap (etherlichaam). Voedingsstoffen die je overdag opneemt worden ’s nachts door het lichaam omgezet in energie voor de volgende dag. Het lichaam regenereert. Wanneer de slaap goed verloopt, zijn de meeste mensen ’s morgens weer voldoende opgeladen om de dag met kracht weer aan te kunnen.

Draagkracht en draaglast zijn in evenwicht. We beschikken over reserve-energie voor intensieve periodes, bijvoorbeeld voor drukte op het werk of in het gezin. Bij langdurige overbelasting wordt ook de reserve energie aangesproken en raakt deze ook op. Het lichaam zegt dan eigenlijk: jij negeert mijn signalen om te stoppen, nu stop ik ermee.

Externe oorzaken
Externe oorzaken van een burnout kunnen zijn:
– een verzwaring van taken of vergroting van de stress op het werk
– een verzwaring van de zorg van iemand in de omgeving (bijvoorbeeld een kind dat geboren wordt, of van een zieke partner of kind)
– het overlijden van iemand in de omgeving en een gestagneerde rouwverwerking
– relatieproblemen

Interne oorzaken
Interne oorzaken komen uit de mens zelf, bijvoorbeeld:
– perfectionistische levensinstelling
– te weinig benutten van je kwaliteiten
– geen voldoening ervaren in je dagelijkse bezigheden
– verminderde draagkracht door lichamelijke ziekte of psychische problemen
– teveel negeren van lichaamssignalen: moe zijn betekent stoppen van de inspanning en rusten, hoofdpijn hebben betekent dat het hoofd overbelast is en leeggemaakt moet worden.

Mogelijkheden van beeldende (kunstzinnige) therapie
De mogelijkheden van kunstzinnige therapie bij iemand die in een burnout-toestand is geraakt, bestaan mijn inziens uit de volgende:

1. stoppen van de drukte in je hoofd /herstellen van de verbinding met wat je doet
Als iemand langere tijd op de tenen heeft gelopen is er een gewenning ontstaan aan drukte en veel dingen tegelijkertijd doen. Handelen, denken, plannen, alle drie tegelijkertijd. Het is moeilijk jezelf tot stilstand te brengen en in het moment zelf aanwezig te zijn: je te verbinden met wat je doet, aandacht te hebben voor waar je mee bezig bent.
Beeldend werken sluit aan bij actief zijn en het laat je al doende tot rust komen.
De taak van de therapeut is in te schatten welke opdracht en welk materiaal het beste aansluit bij de cliënt, om de verbinding het beste tot stand te kunnen brengen. Daarvoor wordt het gemaakte beeldend werk goed bekeken en geanalyseerd. Op basis van die analyse en de reactie van de cliënt tijdens het beeldend werken worden interventies gedaan voor de volgende opdracht.

Behoefte aan prikkels en de behoefte uit te razen
Vaak is er een grote behoefte aan afwisseling en nieuwe prikkels: verschillende opdrachten en een korte tijdsspanne met iets bezig zijn. Binnen de therapie mag die behoefte uitgeleefd worden. Bij iemand die ik in therapie gehad heb bestond er een behoefte om te tekenen, schilderen en boetseren in één uur. Tijdens het beeldend werken stelde ze veel vragen over de technieken en de mogelijkheden van het beeldend werken.

Na het tekenwerk en de schildering was er voldoende afwisseling geweest om uiteindelijk 15 minuten rustig te kunnen kneden aan de klei. De aandacht verdiepte zich met waar ze mee bezig was: haar ademhaling werd dieper, ze praatte minder en reageerde niet meer op de geluiden uit de omgeving en had geen behoefte met mij te praten. Ze werd stil. Achteraf zei ze lekker tot rust te zijn gekomen.
Een beeldende techniek die over het algemeen goed aansluit bij de fase van het uitleven en uitrazen is: dynamisch tekenen (vanuit de beweging tot vorm komen).

2. Herstel van contact met het lichaam en je eigen behoeften
Vaak is het contact met het lichaam en de eigen behoeften sterk verzwakt. Je weet niet meer goed wat energie geeft, waar je plezier in hebt en hoe je kunt ontspannen.

Boetseren en schilderen vanuit de beleving en verwondering
In de therapie stimuleer ik de cliënt in deze fase het contact met het lichaam en de ziel te herstellen. De beleving aanspreken en uitstellen van resultaatgericht werken is daarbij erg belangrijk. Bijvoorbeeld via het boetseren van kleine werken die prettig in de hand voelen. Belangrijk is klein en dicht bij het lichaam te boetseren.
Het schilderen zal gericht zijn op het proces van het ontstaan, en niet op het resultaat. Nat-in-nat schilderen is een mooie techniek daarvoor, waarin kleuren stralen en makkelijk mengen. Toevalligerwijs kunnen er kleuren uitvloeien en nieuwe ontstaan, die kunnen worden ervaren als cadeautjes.

De houding die ik stimuleer in deze fase is het verwonderd raken over kleuren, vormen die per toeval lijken te ontstaan. Vaak ervaar je een verbinding met wat je maakt. In het nabespreken van het gemaakte beeldend werk zeggen mensen dan vaak: “ik vind het mooi wat ik heb gemaakt, ook al was ik helemaal niet bezig met dat het iets moest worden.” Juist het loslaten van het resultaatgericht werken geeft een gevoel van tevredenheid.
In deze fase hoort ook het werken aan een gestagneerde rouw. Soms is er onvoldoende tijd genomen voor het doorwerken van gevoelens die rouw oproepen. Je kunt denken aan verdriet, boosheid en eenzaamheid. Binnen de therapie kunnen die gevoelens ruimte krijgen en beeldend verwerkt worden.

3. Inzicht krijgen in je kwaliteiten en valkuilen
Doordat je met beeldend werken iets van jezelf zichtbaar en tastbaar maakt, kan het als prima basis worden gebruikt om te ontdekken waar je kwaliteiten en valkuilen liggen. Bijvoorbeeld zorg hebben voor details en de afwerking, met als keerzijde dat je veel tijd nodig hebt om iets te doen. Kenmerken worden gekoppeld aan kwaliteiten die je in je hebt.

Komen je kwaliteiten tot zijn recht in werk en dagelijkse bezigheden?
Inzicht krijgen in je kwaliteiten vergroot je zelfvertrouwen. Soms kom je er achter dat een belangrijk deel van je kwaliteiten niet wordt benut en dat je niet voldoende uit de verf komt.

Het kan dat de burnout-situatie is ontstaan doordat er dingen van je gevraagd worden die je niet in huis hebt. Dat kost veel energie. Ook andersom vreet het energie als je niet kan doen waar je goed in bent. Want doen waar je goed in bent, geeft energie en steeds de bevestiging dat je het kunt. Dat sterkt een mens.

4. Inzicht krijgen in het ontstaan van burnout
In de loop van de therapie is al een beeld duidelijk geworden over het ontstaan van de overbelasting en van de mogelijkheid dat deze zo lang heeft kunnen voortduren zodat er een toestand van uitputting is ontstaan.
Het beeldend werk fungeert daarbij als spiegel van de ziel. Doordat je voor je ziet wat zich in je ziel afspeelt, kan je ook inzicht verkrijgen in hoe het voor je is.
Beelden spreken wat dat betreft duidelijke taal. Zelf zoeken naar beelden die voor je gevoel kloppen, is daarbij erg belangrijk. Mensen zeggen vaak dat beelden waar zijn en kloppen. Die herkenning kan een gevoel van ontroering en blijdschap geven.
Doordat je gaat begrijpen en zien hoe je in een burnout bent geraakt, verhoogt dat het gevoel van grip op je situatie. Je weet vaak ook wat je anders moet gaan doen om een volgende overbelasting te voorkomen.

5. Voorkomen van een volgende overbelasting
Om een volgende overbelasting te voorkomen dien je er achter komen dat er iets moet veranderen. Bijvoorbeeld het zoeken van een nieuwe functie die beter aansluit bij je kwaliteiten en mogelijkheden. Ook kan het zijn dat je anders met dingen om moet leren gaan. Bijvoorbeeld als je zoveel interesses hebt en aan veel dingen begint, maar ze niet kan bolwerken en je in een toestand van chaos terecht komt. De oplossing kan dan liggen in het leren maken van keuzes.

Oefenen in een veilige omgeving
Het voordeel van de therapiesituatie is dat er veilig geoefend kan worden met nieuwe manieren van vormgeven. Beeldend werken is een zeer directe manier van ervaren hoe het is om anders om te gaan met vormgeven van iets van jezelf. In het beeldend werken zijn daar verschillende oefeningen voor te bedenken, persoonlijk afgestemd op de vraag van de cliënt. Bijvoorbeeld dat je meer rust en duidelijkheid krijgt als je keuzes maakt.

Nawoord
In dit stukje over burnout en beeldende therapie heb ik uiteen willen zetten op welke vlakken er gewerkt kan worden met beeldende therapie. Ik heb mijn enthousiasme voor de therapie willen overdragen aan de lezer. Ik ben zelf steeds verwonderd hoeveel duidelijkheid het beeld de cliënt kan bieden. Wat een groot goed het is inzicht in de eigen kwaliteiten te krijgen. En wat een geweldige kracht de meeste mensen hebben om er vervolgens mee aan de slag te gaan. Dingen anders aan te pakken en er zo sterker uit te komen. Wat ben ik bevoorrecht dat ik mensen hierin mag begeleiden!

Hartelijke groet van Marijke Esselman
Beeldend kunstzinnige therapie, tel. 06 – 13 05 67 48
Meer informatie vindt u op: www.beeldendverwerken.nl